Begin oktober begon de jaarlijks krachtiger wordende discussie over Zwart Piet. Dat begon op Werelddierendag, 4 oktober, met twintig bezwaren naar de Gemeente Amsterdam tegen het afgeven van een vergunning voor de aankomst van Sinterklaas in Amsterdam. De actie was een initiatief van de Nederlandse kunstenaar, van Antilliaanse afkomst, Quinsy Gario.

Een paar dagen later, op 7 oktober, zat Gario bij Pauw & Witteman. Daarmee had hij een invloedrijk podium. Zijn mede tafel genodigde in het programma was de Utrechtse kandidaat burgemeester Henk Westbroek, die ooit als socioloog afstudeerde en daarna onder andere zanger en presentator was. Het werd een korte, spraakmakende ontmoeting, een kleine woordenwisseling die de Zwarte Piet-discussie verder bracht.

De discussie vervolgde in kranten, NOS-journaal en andere media. Op 15 oktober waren Paul Römer, die als directeur van de NTR de traditionele NOS sinterklaastocht uitzendt, en Prem Rhadhakishun, wat is hij eigenlijk, uitgenodigd bij De Wereld Draait Door. Als tafelheer zat Beau van Erven Dorens aan. Zie voor verslagen onderin.

Intermezzo

Een paar ‘bruine’ actievoerders voelt zich gediscrimineerd. Het doet me denken aan mijn toenmalige vriendin Anita, een prachtige lichtbruine Indonesische. We waren zeventien. Op een dag komt ze naar me toe en zegt dat ze zich gediscrimineerd voelde in de bus. Iedereen had naar haar gekeken terwijl ze over het gangpad naar achteren liep. ‘Ja, wie zou niet naar je kijken’, reageerde ik, ‘je bent een prachtige vrouw’. Verwonderd keek ze me aan. Ik herhaalde mijn woorden en ze knikte. In haar ogen was te lezen, ja waarschijnlijk heeft hij gelijk.

En mijn vader. Hij vertelde me ooit dat hij als jochie van acht zijn eerste echte horloge had gekregen. Hij fietste door de stad met één opgestroopte mouw, zodat iedereen zijn horloge kon zien. Maar niemand zag dat natuurlijk. Ze zagen een enthousiaste, blije jongen op een fiets met één opgestroopte mouw. Het zijn de gedachte van een individu, diens mindset, die het verschil maken.

Slavenverleden en/of onschuldig kinderfeest

De argumenten die worden gebruikt kloppen allemaal. Van het slavenverleden tot de onschuld van het kinderfeest. Dit is wat Jan Nederveen Pieterse erover schreef in zijn boek ‘Wit over zwart, beelden van Afrikanen en zwarten in de westerse populaire cultuur:

Een gaper

De eerste zwarte figuur die zijn intrede deed in de Lage Landen is Moriaen, een zwarte ridder die de zoon was van een van een rondtrekkende ridders van de Ronde Tafel en een Moorse prinses. Sinds de vijftiende eeuw werd in Vlaamse en Hollandse schilderijen een van de Drie Koningen in de Epifanie zwart afgebeeld. Een ander christelijk thema in de schilderkunst van de Lage Landen was de Doop van de Ethiopische Eunuch.

Opmerkelijk zijn de afbeeldingen van gemengde paren in Hieronymus Bosch’ Tuin van aardse vreugden. Andere zwarte gestalten waren Gapers, Rookende Moren en Morenkopjes. Maar verreweg de bekendste zwarte figuur is de veelzijdige en veelbesproken Zwarte Piet. Als een kleine knecht in Moorse dracht heeft Zwarte Piet op het eerste gezicht veel weg van de Sarotti-Mohr van het buurland (Duitsland), maar hij is een oudere en meer complexe figuur.

Christelijke traditie

Variaties op Beëlzebub

De figuur van Zwarte Piet wordt doorgaans geïnterpreteerd en verklaard vanuit de christelijke traditie, waarin hij een duivel of demon is. Karl Meisen wees in dit verband op middeleeuwse benamingen voor de duivel, zoals de Zwarte en Zwarte Pieter (‘schwarze Peter’) en variaties op Beëlzebub zoals Bugaboo en Bullebak, die voortleven als boemannen. De Zwarte Man waarmee moeders hun kinderen bang maakten was of de duivel of een neger. Teresa van Avila, mystica en abdes van een klooster, werd geplaagd door wat ze zelf een ‘kleine neger’ noemde. Dit sluit aan op een bredere Europese traditie.

Zwarte pieten kaartspel

Zwarte Pieten, het kaartspel waarin de Zwarte Piet de ongelukskaart is, en het gezegde ‘de Zwarte Piet trekken’ zijn misschien van oude datum. De verbinding van Zwarte Piet met de Sint Nicolaas-legende, die zelf een curieuze geschiedenis heeft, kwam pas laat, in de negentiende eeuw, tot stand. Een vroege combinatie zien we in Der Struwwelpeter (1844), van Heinrich Hoffmann. In dit verhaal bespotten enkele jongens een Moriaan om zijn zwarte huid, waarna plotseling een ‘grote Niklaas’ tevoorschijn komt die de jongens vermanend toespreekt. Als ze doorgaan met hun gespot werpt hij ze een voor een in een reusachtige inktpot, waar de jongens nog zwarter uitkomen dan de Moriaan. De moraal:
’t Was enkel door hun stout gespot,
Dat zij geraakten in den pot;
Dus, lieve kindren! spot toch niet.
Als gij iets vreemds aan and’ren ziet.
Mooie moraal, maar het principe dat zwart zijn een straf is, werd hiermee ook bevestigd.

Sinterklaas legende

De Sint Nicolaas-legende is zelf een verbinding van Germaanse elementen (Wodan met de schimmel en Oel zijn helper op de wilde Jacht) en christelijke (griekse en latijnse). Het Sinterklaas-feest is een volksfeest dat in Nederland teruggaat tot de middeleeuwen. Na de Reformatie werd het verboden en ook in de katholieke kerk raakte de heilige op de achtergrond. Het feest werd pas weer ingevoerd na de Franse bezetting (1815), maar nu nagenoeg alleen in Nederland.

Moorse wees

In afbeeldingen treedt Sint Nicolaas alleen op. Zwarte Piet is, volgens het gebruikelijke verhaal, een Moorse wees die door de heilige werd geadopteerd; volgens een ander verhaal is hij een duivel die door de heilige is geknecht en aan het werk gezet is om slechte kinderen in een zak weg te voeren, net zo als de Zwarte Man van weleer deed. Evenals de Bugaboo komt hij door de schoorsteen. Als knecht van Sinterklaas brengt Zwarte Piet de roe of geschenken. De roe is een oud-Germaans symbool van vruchtbaarheid.

Erotisch figuur

Afrikaanse schoorsteenvegers rond 1900 in New York

Zo is Zwarte Piet ook hier een erotische figuur (‘schoorsteen vegen’ is eveneens een seksuele metafoor). Met zijn Moorse dracht is Zwarte Piet een voortzetting van de figuur van de Moorse bediende, die oriëntaalse sensualiteit suggereert. Hij is bijna altijd klein. De Moorse page, die als bijwerk op de zeventiende en achttiende-eeuwse schilderijen optrad, werd ook onveranderlijk klein geschilderd. Klein benadrukt dienstbaarheid en knechtschap, het suggereert bovendien kinderlijkheid en klein completeert het westers paternalisme.
In de figuur van de Zwarte Piet is de ambivalentie waarmee Europeanen Afrika bezien gereproduceerd. De demon is bezworen en geknecht door een christelijke heilige. De macht van het onbekende wordt beheerst door een bisschop en de bisschop bepaalt wanneer en hoe Zwarte Piet mag optreden: als brenger van giften of van straf.

Men zou het kunnen zien als de uitlaatklep van een calvinistische cultuur die de laatste der roomse heiligen eert. Zo is het Sinterklaas-gebeuren een jaarlijks psychodrama dat zich op verschillende niveaus voltrekt.

Dunne stront poepkleur

Zoek de verschillen…

Het hulpje van Sinterklaas heeft een slavenverleden, het was ooit een onderdrukt knechtje. Maar dat is hij allang niet meer.

De Sint is oud en zonder zijn slimme, hulpvaardige, vrijgevochten zwarte vrienden redt hij het niet. De laatste jaren kan hij zelfs het Grote Boek niet meer zelf lezen en laat dat aan de hoofdpiet over.

In de ogen van kinderen zijn het aardige mannen die pepernoten strooien en de cadeautjes rondbrengen en zijn ze zwart omdat ze door de schoorsteen komen. De echte pieten zijn dan ook roetzwart. Niet van zo’n dunne stront poepkleurtje als dat van een Prem, die zich er om welke reden toch graag met zwarte piet vereenzelvigd.

Hoe verder?

Hoe verder? Hoofdpiet Römer draait zich inmiddels om in zijn graf. Wat een onzin om niets. Sinterklaas is op zijn retour. Hij sterft geleidelijk uit en wordt nog slechts in leven gehouden door pepernootfabrikanten en cadeauwinkeliers. Laat hem een natuurlijke dood sterven. Omdat, nadat al zoveel Nederlands is verkocht, verkwanseld en kapot gemaakt, we onze tradities nog even willen behouden.

Of om Prem te pesten. Straks wil hij ook apen in dierentuinen verbieden. Het moet niet gekker worden.

Meer informatie:

• Tentoonstelling met Afrika en Zwarten parafernalia
• Uitzending Pauw & Witteman met Cario en Henk Westbroek (zie hier verslag op Nieuws.nl)
  
• Uitzending De Wereld Draait Door met Paul Römer en Prem Rhadhakishun (zie hier verslag op Nieuws.nl )
• Wiki over Zwarte Piet
• Een artikel op Volkskrant Online met meerdere invalshoeken en titel ‘Zwarte Piet is nooit slaaf geweest’
• Het ‘ware’ verhaal rond zwarte piet speelt zich volgens Telegraaf Online af rond een mijn en mijnwerkers
• De oorsprong van zwarte piet volgens Abe de Verteller
• Download hier het boek ‘Wit over Zwart’ van Jan Nederveen Pieterse (pdf, 16 mb).
• Enkele teksten uit het boek ‘Cultuur en migratie, veranderingen van het alledaagse 1950-2000 (oa. de strijd om Zwarte Piet, Slavernij en Zwarte Piet en verzet tegen Zwarte Piet in de jaren 1960 en 1970
• Hoofdstuk ‘De ambivalente boodschap van de eerste ‘Zwarte Piet’ (pdf) uit het boek ‘de kleine Olympus’, over enkele figuren uit de alledaagse mythologie.
• Hoofdstuk ‘Is Zwarte Piet uit te leggen‘ (pdf) uit het boekje ‘Sinterklaas verklaard’
• Zie ook berichten ‘Sjors en Sjimmie‘ en ‘Nigger Censuur‘ over de censuur van de BBC van een scene uit Fawlty Towers.