Na afloop van een expositie sta ik met Marcel Blekendaal, de polderwachter, bovenop het Werk bij Maarsseveen in Maarssen. We hebben een fraai uitzicht richting Utrecht.

De wereld ziet er van bovenaf anders uit. Maar dat wisten we al van het VPRO programma ‘Nederland van boven’.

Ik kijk naar beneden waar de overgebleven gasten hun glas wijn drinken en met elkaar praten over de tentoonstelling.

Waterwegen

‘Heeft die sloot rondom het fort een naam?’, vraag ik Marcel.

‘Nee, niet dat ik weet. Het is een slotgracht’, antwoord hij, ‘pas daar op de hoek wordt het een sloot’.

Dat roept mijn vraag op ‘is het dan geen rivier?’.

‘Wat hierachter loopt zou je een rivier kunnen noemen’.

‘Wat is het verschil?’

Naamgeving

Marcel ontwijkt mijn vraag.  ‘Wij kennen één woord voor het huisje van een Eskimo. Zij kennen er tientallen om de verschillen aan te geven die alleen zij kennen. Zo zijn er in het waterland Nederland tientallen, zo niet veel meer, benamingen van waterwegen en -gangen’.

Hij wijst weer naar de hoek. ‘Wat ik zojuist een sloot noemde kan evengoed een beek zijn. Het is mogelijk dat kenners het anders noemen om aan te geven dat het een uitloper is van een slotgracht‘.

Vlot ratel ik enkele namen op voor waterwegen die me te binnen schieten, ‘rivier, kanaal, gracht, singel’. Ik stop als het woord ‘beek’ in mijn gedachten komt. ‘voor open water zijn er ook zo veel namen’, zeg ik, ‘zee, meer, plas’.

‘Ja het zijn er echt veel. Denk ook aan vaart, trekvaart, ringvaart, bedoeld om specifieke situaties aan te geven van een vaart’.

Langs de met gras bedekte kleiwand gaan we weer naar beneden en voegen ons weer bij het gezelschap.

Definities

Thuisgekomen probeer ik de verschillende namen van waterwegen te achterhalen.

Vaart

Vaart is een synoniem voor een kanaal, een door mensen aangelegde kunstmatige waterweg. Het verschil is dat een kanaal meestal een sluis heeft aan de beide uiteinden, om het waterniveau te kunnen regelen. Een vaart is oorspronkelijk een kanaal tussen twee plaatsen. Een ringvaart is een kanaal rondom een polder. Een trekvaart is een kanaal, het verwijst naar de tijd dat een boot werd voortgetrokken door een paard(en).

Gracht

Een gracht is een kanaal langs een, aan één of beide kanten, bebouwde oever. Meestal ligt een gracht in of rondom een stad. Vaak zijn ze aangelegd ter verdediging van een stad. Een slotgracht is een kanaal langs de buitenmuren van een verdedigingswerk, zoals een vesting of kasteel. Een slot is een versterkt kasteel, een slotgracht verwijst specifiek naar zo’n gebouw. Een vestinggracht naar het verdedigingswerk, wat ook een stadsmuur kon zijn.

Singel

Een singel is bijna synoniem aan een gracht. Een gracht heeft echter meestal verharde, gemetselde kades, terwijl een singel schuin aflopende graskanten heeft. Ook wordt wel gezegd dat grachten ter verdediging werden aangelegd en singels voor de sier. Volgens sommigen zijn de Utrechtse singels daarom eigenlijk grachten, zogenaamde stadsbuitengrachten.

Rivier en beek

Een rivier is een natuurlijke waterweg. Daarbij wordt onderscheid gemaakt in een rivier die in open water uitkomt, zoals een zee, of die in gesloten water uitkomt, zoals een meer. Een beek is een kleine, doorwaadbare rivier. Eigenlijk zou je het kunnen omdraaien. Een beek ontstaat namelijk bij een waterbron. En wat verderop vormen meerdere beken samen een rivier.

Zo’n beek met een spontane bron, met uit de grond omhoog komend water, wordt een bronbeek genoemd. Dit in tegenstelling tot een kwelbeek. die ontstaat waar grondwater onder druk naar de oppervlakte komt. Verder heb je nog een laaglandbeek, een spreng (een door mensen verlegde of aangelegde beek) en een duinrel.

Bij de genoemde soorten beken wordt ook weer onderscheid gemaakt. Zo zijn er bijvoorbeeld polder- en rivierkwelbeken, koppel- en heerderspringen enzovoort.

Sloot

Een sloot is een gegraven watergang. Het kan tussen weilanden liggen, maar ook tussen grachten. Het kan om diverse redenen zijn aangelegd, maar meestal als afwatering. Er wordt onderscheid gemaakt tussen poldersloot en een schouwsloot. De eerste wordt beheerd door de waterschappen, de tweede door landeigenaren.

Meer

Een meer is een door land omsloten natuurlijke watervlakte. Soms komt er een rivier op uit. Die zorgt dan voor de aanvoer van het water. Maar de watertoevoer kan ook van neerslag komen. Een plas daarentegen is een kunstmatig, vaak door afgraving, ontstane watervlakte. Een vijver is ook aangelegd en kan worden beschouwd als een kleine plas. Een ven is een klein meer. Een stuwmeer is aangelegd en die zou je dus een plas kunnen noemen.

Zee

Een zee is een grote hoeveelheid water waarbij de bodem een verbinding vormt met het vaste land, in tegenstelling tot een oceaan. Zeeën worden gevoed met water van rivieren. Een zee tussen twee delen vaste land of verschillende landen wordt wel een zeestraat genoemd. Het Kanaal tussen Engeland en Frankrijk is zo’n zeestraat. Ook worden binnenzeeën, randzeeën en middelzeeën onderscheiden.

Geul

Een geul is een langwerpige verlaging in een bodem, zowel op land als in water. Het kan worden aangelegd of zijn ontstaan door natuurlijke omstandigheden, zoals erosie, golfbeweging en waterstroming. Ontstaat het door een aardrijkskundige omstandigheid dat heet het een slenk. Is de oorzaak een dijkdoorbraak dan spreekt met van een kreek. De geulen, diepere gedeelten in de bodem, waar schepen in binnen-waterwegen gebruik van maken noemen we vaargeulen. Op zee heten het zeegeulen en in havens havengeulen.

Baai

Een baai is een natuurlijk ontstane plek waar een zee of oceaan het land binnendringt. Dit in tegenstelling tot een haven, die wordt aangelegd. Is de baai groot dan wordt het ook wel golf genoemd, is het klein dan spreekt men van een inham. Naast golf wordt ook wel het woord bocht gebruikt. Andere benamingen voor een baai zijn zeeboezem of zeearm.

Enzovoort

Er zijn nog meer begrippen van waterwegen en aanverwanten. En er is meer onderscheid, zoals diep, kolk, vliet, vloed, kaai, sprang, retentievijver, bezinksloot enzovoort.

Het bijzondere is, wanneer je naar voorbeelden gaat zoeken, dat je ziet dat de begrippen regelmatig verkeerd worden gebruikt.

Zo wordt een plas soms een meer genoemd en andersom. De golf van Oman is eigenlijk een zeestraat, het Kanaal tussen Engeland en Frankrijk is geen kanaal maar ook een zeestraat en de Kaspische Zee is een meer

Meer informatie

• Lexicon van Water
• Het waterwoordenboek (website en pdf)
• Website over kanalen in Nederland