Met veel plezier keek ik enkele weken geleden naar de Amerikaanse serie Lie to me. De hoofdrolspeler Tim Roth ken ik voornamelijk in rollen als gemene boef. In Lie to me speelt hij dr. Cal Lightman, een human liedetector.

Hij is een expert in het herkennen van leugens door kennis van lichaamstaal en micro expressie. Ik heb al eens het een en ander gelezen over liegen en daarmee samenhangende zaken, en daar soms ook over geschreven, dus ik wist er al iets van. Het eerste seizoen kwam op mij daardoor nog overtuigend over.

Baseline

Leugendetectie begint met het vaststellen van een baselline. Daarbij kijk je hoe iemand zich in een normale omgeving gedraagt. Ieder mens is namelijk anders, dus moet je weten wat de basishouding is. Hoe beweegt hij zijn handen, welke mimiek gebruikt hij, hoe spreekt hij (lage stem, intonatie), wat voor woorden gebruikt hij. Met die informatie vorm je een baseline, een grondpatroon van de persoon.

Cal Lightman (Tim Roth) in karakteristieke houding

In het eerste seizoen volgt de serie vrij nauwgezet het wetenschappelijk onderzoek over leugendetectie en de daaruit ontwikkelde procedures. Geleidelijk zie je echter die echter verslappen. Cal Lightman wordt steeds excentrieker en kan alleen al in het passeren van een persoon vaststellen of deze liegt. Ongetwijfeld speelt het karakter en de invloed van de acteur Tim Roth bij die scenarioverandering een rol.

Paul Ekman

Cal Lightman is, volgens de makers van Lie to me, losjes gebaseerd op de persoon van Dr. Paul Ekman. Hij is de pionier op het gebied van micro expressie. Dit zijn de extreem korte, soms een fractie van een seconde, uitdrukkingen in het gezicht waarmee een persoon bewust of onbewust zijn gevoel onthult.

Hij toonde aan dat deze micro expressies niet cultureel zijn bepaald, maar bij ieder mens gelijk zijn. Diverse wetenschappers zijn het daar niet mee eens. In de serie Lie to me wordt dat culturele aspect op een leuke manier getoond; de door Ligthman gevonden micro expressie wordt op foto’s getoond bij mensen met verschillende nationaliteit en ras. Dat gebeurt overigens ook bij voorbeelden van lichaamstaal.

Lichaamstaal

Lichaamstaal, en sociale psychologie in het algemeen, speelt ook een rol in Lie to me. Jaren geleden kwam ik er bij mijn studie al mee in aanraking. Onderweg deed ik daar met studiegenoten soms testjes mee.

Dan liepen we bijvoorbeeld op het trottoir naast elkaar. Kwam iemand ons tegemoet lopen dan gingen we geleidelijk steeds meer uit elkaar lopen. We bleven doorpraten. Je zag dan de tegemoetkomende persoon al schichtig kijken van de een naar de ander. Negen van de tien personen ging op het laatste moment met een boog om ons heen, zelfs als hij daarvoor van de stoep moest en er tussen ons ruimte was voor twee personen.

Micro expressie en lichaamstaal zijn een interessant onderdeel van leugendetectie. Maar het gaat vooral om een bruikbare procedure, een logische weg waarmee een leugen gedetecteerd kan worden. Daar heeft met name Janine Driver zich in gespecialiseerd.

Janine Driver

Janine Driver werkte zestien jaar voor het Ministerie van Justitie. Ze ontwikkelde de hierboven bedoelde procedure, die inmiddels al lange tijd wordt gebruikt door de FBI, CIA, internationale politiekorpsen en bedrijven. Ze schreef de bestseller ‘You Say More Than You Think’

Evenals bij lichaamstaal gaat het bij haar procedure om het vaststellen van meerdere signalen. Je moet dus kijken naar het geheel. Dat iemand met zijn benen over elkaar zit wil niet per se zeggen dat hij gesloten is. Het kan ook zijn dat hij last heeft van zijn knieën, bij een vrouw dat haar rokje te kort is etcetera.

Procedure

De eerste stap bij Driver is het al genoemde vaststellen van de baseline. Daarna kijk je naar de betekenis achter de woorden die worden gebruikt. Het blijkt dat dit nauwkeuriger werkt dan het observeren van lichaamstaal. Vanzelfsprekend hanteert ze diverse technieken bij deze detectie.

Wanneer de persoon verbaal is ontleed kun je gaan kijken naar micro expressie. Je gebruikt daarbij de baseline als uitgangspunt en kijkt of wat je vond bij de verbale detectie overeenkomt met de micro expressie.

Als vierde stap kijk je naar alles met de gegevens die je al hebt. Hierbij gebruik je micro expressie en verbale detectie, maar vooral ook veel kennis van lichaamstaal en informatie uit sociale psychologie, waarbij wordt gekeken naar meerdere facetten van een gedrag in een bepaalde situatie.

De laatste stap is de ontmaskering, de confrontatie. Ook hiervoor geeft Janine Driver weer vele praktische voorbeelden in haar boeken. Voorbeelden van FBI-ondervragers. Maar ook die van moeders, die als geen ander aanvoelen wanneer je met je handen in de koektrommel bent geweest.

Wil je meer en uitgebreid lezen (en oefenen) dan kan ik je You Say More Than You Think en You can’t lie to me van harte aanbevelen. Niet per se om zelf leugens te detecteren, wat je na het lezen zeker kunt, maar om gewaarschuwd te zijn. Met de verkregen kennis voed je immers je onbewuste en als je daar naar luistert…

Vanessa van Edwards

Wil je op een populaire manier meer informatie over lichaamstaal en leugendetectie dan kun je terecht bij Vanessa van Edwards. Haar naam klinkt Nederlands, maar ze is Amerikaanse. Overigens is haar meisjesnaam Van Petten, dus alom Nederlands.

Vanessa van Edwards studeerde psychologie en is gedragsonderzoekster. Ze schreef het boek ‘Human Lie Detector’ en heeft de site ‘science of people‘, boordevol informatie in tekst en video. Meerdere workshops van haar zijn gratis te doen op bijvoorbeeld TLC en Udemy. Al met al een leuke introductie.

Lie to me

Na drie seizoenen stopte de serie Lie to me. Vanuit leugendetectie gezien begrijpelijk, de verhalen en het gedrag van Tim Roth werden steeds extremer en lagen steeds verder weg van serieuze leugendetectie. Maar het was onderhoudend en altijd beter dan de rommel op de Nederlandse televisie. Dat laatste is beslist ook geen leugen.