Eergisteren maakte ik een grapje bij het bericht over de typefout. Ik schreef over een blauwtje lopen. Vanzelfsprekend vroeg ik me later bij herlezing af waar die uitdrukking vandaan komt. Het antwoord is eenvoudig.

Een blauwtje lopen

De uitdrukking een blauwtje lopen wordt al zeker vier eeuwen gebruikt. In eerste instantie om de afwijzing van een huwelijksaanzoek van een man door een vrouw te benoemen. Toen heette het nog, een blauwe scheen lopen. Want dat is het, een verkorting van de figuurlijke trap die iemand tegen zijn scheenbeen heeft gekregen.

Elliptische uitdrukking

Geleidelijk werd het een elliptische uitdrukking. Dat is een uitdrukking waarbij het zelfstandig naamwoord (in dit geval ‘scheen’) als bekend wordt beschouwd en daarom wordt weggelaten. Vaak gebeurt dat door het overblijvende woord te verkleinen (blauw wordt blauwtje).

Andere bijvoeglijk naamwoorden die vaak worden verzelfstandigd zijn bijvoorbeeld groen, oud, droog en zelfs klein zelf wordt verkleind. Vaak worden de verkleinwoorden spottend of juist liefdevol gebruikt, zoals in hij is een groentje of zij krijgt een kleintje.

Betekenissen

De uitdrukking een blauwtje lopen kreeg in de loop van de tijd ook afgeleide betekenissen. Zoals, wanneer je iets niet lukt en je jezelf figuurlijk tegen de schenen trapt. Of wanneer je een ander om een gunst vraagt en deze wordt niet verleend. Eigenlijk ook een afwijzing.

Tegenwoordig denken we echter bij een blauwtje lopen hoofdzakelijk nog aan de verliefde jongen en het meisje dat hem niet ziet staan (of afwijst).

Roemer Visscher

Eén van de eerste Nederlanders die regelmatig schreef over een blauwtje lopen was Roemer Visscher. Hij was een graanhandelaar en schepenverzekeraar, maar hij schreef ook.

Visscher verwerkte de afwijzing door een vrouw in verschillende gedichten. Hij schreef zelfs een gedicht met de titel ‘T’loff vande mutse, ende van een blaewe scheen’.

Meerdere tijdgenoten schreven overigens verhalen, gedichten en kluchten waarin een blauwtje lopen het onderwerp was. Hier nog een voorbeeld van een klucht uit 1650 waarbij de blauwe scheen (pdf) in de titel is verwerkt

Van Anneke Scheen verscheen in 2013 een uitgebreide analyse van de verschillende werken van Roemer Visscher, daarin verklaarde ze ook veel over de geschiedenis van de blauwe scheen. Het is tevens een bewerking van het boek Brabbeling van Roemer Visscher. Dit is haar uitleg (pdf) over het gedicht ‘… ende van een blaewe scheen’

Andere talen

Andere talen kennen een blauwtje lopen niet. Ze kunnen daar wellicht ook blauwe schenen oplopen bij afwijzing, maar ze benoemen een afwijzing in de liefde anders. Dat gebeurt overigens al in Maastricht, want daar zeggen ze: diech un plaat tikke. En van het katholieke Maastricht is het een kleine stap naar de leuke Heidense uitspraak, die luidt: die hèht de proeme te hoeëg hange. Waarbij ik de vertaling van proeme aan de eigen verbeelding overlaat.

Duitsland

In Duitsland heet een liefdesafwijzing: einen Korb bekommen of einen Korb geben. Het betekent zoiets als de mand geven of krijgen of door de mand vallen. De uitdrukking stamt ongeveer uit dezelfde tijd als ons blauwtje lopen. Er zijn verschillende verklaringen voor de uitdrukking.

Het verwijst onder andere naar het mandje dat je wel eens ziet in films. Een vrouw op een balkon laat een mandje zakken waar de man beneden een verzoek in legt in briefvorm. De vrouw trekt het mandje op, komt het mandje terug met antwoord dan is er geen afwijzing. Zo niet, dan is er een afwijzing, waarbij je zou zeggen dat de man de ‘mand niet krijgt’.

Een andere verklaring is dat de vrouw de mand naar beneden liet gaan. Maar als ze de man niet wilde, zorgde ze voor een gammele bodem. Wanneer de man was ingestapt trok de vrouw de mand omhoog en viel de man er onderweg uit.

Engeland

In Engeland gebruikt men een afwijzing bijna letterlijk zoals we het verwachten: to turn somebody down. Deze uitdrukking gebruiken de Engelsen volgens de Oxford dictionary pas sinds 1891. En het heeft direct meerdere betekenissen, want niet alleen kan de vrouw een man afwijzen, de man van de bank kan ook haar leningaanvraag afwijzen enzovoort.

Vlinder

De man die een blauwtje loopt kan altijd nog proberen gezichtsverlies te voorkomen, door te doen alsof hij een vlinder zoekt. Een blauwtje is namelijk ook een vlinder. Er zijn talrijke variaties van in Nederland. Sommige lijken wit, maar volgens de vlinderstichting kun je leren wat het verschil is.

Dus blauwtje gelopen? Pak je vlindernetje en lopen maar…