‘Hé, nieuwe bril’, zeg ik retorisch vragend als Martin de deur voor me opent.

‘Ja, maar wel met een brillenjodenstreek’, hoor ik iemand uit een kamer verderop lachend roepen. Even later zie ik dat Erik ook bij Martin op bezoek is.

‘Brillenjodenstreek?’, vraag ik Erik als we alle drie zitten.

Erik kijkt naar Martin met een blik die om goedkeuring vraagt. Martin knikt, waarop Erik er eens goed voor gaat zitten.

‘Je kent dat mopje toch, volgens mij vertelde Max Tailleur het al’, zegt Erik, ‘van die man die bij Moos een bril gaat kopen. De man zoekt een bril uit en vraagt Moos wat deze kost. Moos antwoordt, “honderd euro …” en hij kijkt de man strak aan. De man knippert niet met zijn ogen van dat bedrag, waarop Moos verder gaat “voor het montuur”. Waarop de man vraagt wat de glazen dan kosten. Moos antwoordt, “vijftig euro” en hij kijkt de man weer strak aan. De man knippert ook daarvan niet met de ogen, waarop Moos zegt, “per glas”.

‘Ik kende hem’, zeg ik, ‘en dat noem jij een brillenjodenstreek?‘

‘Ja, een leuke samentrekking van Brillenjood en Jodenstreek, wel toepasselijk bij de nieuwe bril van Martin’.

Ik kijk Martin aan.

‘Ik wilde een extra bril’, verklaart Martin, ‘dus ik ga naar zo’n keten. Pearle. Maar het had evengoed Specsavers of Hans Anders kunnen zijn. Zo eentje met een aanbieding van een complete bril voor 99 euro’.

‘Ik voel hem al aankomen’, interrumpeer ik, ‘er kwam natuurlijk van alles bij’.

‘Inderdaad. Varifocale glazen zijn er in vier soorten. De slechte zitten in de aanbieding, voor de betere glazen moet je bijbetalen. Bij -4 dioptrie zijn de standaard glazen behoorlijk dik, wil je dunne… bijbetalen en ga zo maar door. De aanbieding van 100 euro werd een bril van uiteindelijk 800 euro’.

‘Zo werkt dat. Als je maar eenmaal binnen bent. Je had evengoed naar Grit Optiek kunnen gaan of een andere zaak’, zeg ik en daarna op vermanende toon naar Erik, ‘maar om dat een brillenjodenstreek te noemen, dat kan echt niet meer. Dat valt sinds de Tweede Wereldoorlog onder antisemitisme’.

‘Het zal wel’, is het enige dat Erik zegt.

Jodenstreek

Een Jodenstreek is volgens het Woordenboek Nederlandsche Taal (WNT) uit 1914: een streek van of als van een Jood; behendige, bedrieglijke, valsche streek. Het woord komt rechtstreeks uit het klassieke antisemitisme dat Joden wegzette als handige en valse oplichters.

Het is een scheldwoord. Dat is het natuurlijk altijd geweest. Op zijn minst werd het gebruikt in de hierboven aangehaalde definitie. Voor de Tweede Wereldoorlog werd er echter anders naar het woord gekeken en kon bijvoorbeeld Herman Heijermans het zelfs als boektitel gebruiken.

Herman Heijermans

Van de joodse toneelschrijver Herman Heijermans verscheen in 1892 het verhaal ‘een Jodenstreek?‘ in het literaire tijdschrift De Gids. Het was zijn eerste novelle, na eerst een paar kleine verhaaltjes, die hij schetsjes noemde, in een Zondagskrant. Later ging Heijermans pas de toneelstukken schrijven waarmee hij bekend werd. Het boek Jodenstreek behandelt het gemengde huwelijk van een Jood met iemand van een ander geloof.

Friedrich Nietsche

Filosoof en schrijver Friedrich Nietzsche was, in tegenstelling tot wat veel mensen denken, tegen antisemitisme. Hij verbrak zelfs zakelijke relaties en vriendschappen met mensen die getuigden van Jodenhaat. Zo verliet hij zijn vriend Richard Wagner en zijn uitgever, omdat hij het niet eens was met hun antisemitische opvattingen.

Dat weerhield hem niet bedenkelijke uitlatingen te doen over Joden. Het woord Jodenstreek zal hij niet hebben gebruikt, dat is typisch Nederlands, wel beschreef hij volgens Nietzsche kenners situaties die het stempel Jodenstreek kunnen dragen. Bijvoorbeeld in zijn boek ‘Jenseits von gut und böse’ waar hij schreef (195):

De Joden – een volk ‘geboren voor slavernij’, zoals Tacitus en de hele oude wereld zegt: “het uitverkoren volk onder de heidenen ‘, zoals ze zelf zeggen en geloven …. ‘

‘…hun profeten hebben “rijke” “goddeloos”, “boos”, “gewelddadig”, “sensual” versmolten tot één en voor de eerste keer het woord “wereld” geslagen voor Schandwort. In deze omkering van waarden (waartoe het behoort, het woord voor “arm” zo nodig synoniem met “heilig” en “vriend”) ligt de betekenis van het Joodse volk: met hem begint de slavenopstand in moraal.

Jacob’s Jodenstreek

Isaac zegent Jacob op schoolplaat

Rembrandt keerde zich op een andere manier tegen, wat in zijn tijd werd beschouwd als, een Jodenstreek. Veel schilders en andere kunstenaars gebruikten het Bijbelse thema ‘Isaak zegent Jakob’.

De bekendste uitvoering was van Govert Flinck, een leerling van Rembrandt, die het tafereel zelfs op twee schilderijen vastlegde (1635 en 1638).

Andere bekende versies zijn van Gerrit Willemsz Horst (1638), Girolamo da Treviso en de Vermeer-vervalsing van Han van Meegeren (1941).

Rembrandt

Rembrandt had geen interesse in het verbeelden van deze Jodenstreek, door sommige biografen letterlijk zo genoemd, waarbij Jakob zich voordoet als zijn broer om zo de zegen te krijgen van zijn blinde vader. Hij schilderde liever Jacob die de zonen van Jozef zegent, Efraïm en Manasse.

Scheldwoord

Er zijn meer verhalen in de geschiedenis die als voorbeeld kunnen dienen van een jodenstreek. Zelden wordt daarbij het woord Jodenstreek gebruikt. De Engelsen spreken van Jewish Trick of Deception. Maar evenals wij het tegenwoordig als een scheldwoord beschouwen, gebruiken Engelsen nog zelden het woord Jewish bij het beschrijven van een bedrog. Zelfs niet als er Joden bij betrokken zijn.

Voor de Tweede Wereldoorlog werd er nog niet zo moeilijk gedaan over het woord Jodenstreek, evenmin als over Brillenjood. Oh ja, de brillenjood van de brillenjodenstreek.

Brillenjood

Er zijn verschillende verklaringen over het woord brillenjood. Volgens taalhistoricus Ewoud Sanders mochten Joden vroeger niet allerlei beroepen uitoefenen. Maar ze mochten wel sinaasappels, groente of brillen verkopen. Men sprak in dit verband van de sinaasappeljood, de groentejood en de brillenjood.

Brillenjood was dus oorspronkelijk geen scheldwoord, maar betekende simpelweg: (Joodse) verkoper van brillen.’ Pas in de 19e eeuw wordt het volgens Sanders een scheldwoord.

Die neus

Dat zou dan weer komen, volgens een medewerker van het CIWI, omdat Joden graag lezen én een karakteristieke neus hebben. Ze worden daardoor vaak afgebeeld met een leesbril op het puntje van hun neus. Daardoor lijken ze geniepig en lelijk. Een scheldwoord is geboren. Dat weerhoudt schrijver  Joost Bruins er echter niet van zijn romandebuut in 2012 ‘Brillenjood‘ te noemen.

Brillenjodenstreek

En brillenjodenstreek? Dat is gewoon een lekker klinkende samentrekking van twee woorden uit de Nederlandse taal. Twee scheldwoorden. Brillenjodenstreek zal wel nooit in Van Dale komen. Daarvoor is het woord te laat geboren.

Meer informatie:

• Betoog van H.J. Voskuyl over Van Dale en bijvoorbeeld de opname van het woord Jodenstreek, deel 1 en deel 2
• Krantenbericht bij afscheid Alexander. Stempels als voorzitter van Genootschap Nederland – Israel. Hij maakt o.a. onderscheid tussen de beleving bij Nederlanders van Joden en Israel.
• CIDI – dossier over antisemitisme in 2013 (pdf)
• Het boek ‘een Jodenstreek ?‘ van Herman Heijermans (pdf 3 mb)