De moord op Beernt Proys

Moord op Beernt Proys, oud-burgemeester van Utrecht

Vandaag is de sterfdag van Beernt Proys. Maar dit bericht begon afgelopen maandag. Ik sprak met Erik, een vriend, over het boekje ‘Moord in de bloedstraat’ van Annejet van der Zijl. Ik kwam het tegen in een tweedehands boekenwinkel. Het leek me leuk, na haar biografieën over Heineken en Bernhard, ook dit kleine werkje te lezen. Het bevat de verhalen achter een aantal moorden in Nederland.

Erik vertelde dat hij toevallig de dag ervoor mijn bericht over een moord in Utrecht had gelezen. ‘Eigenlijk best een grappig onderwerp, historische moorden in Utrecht’, had hij gezegd. Thuisgekomen ging ik op zoek en stuitte op de moord op Beernt Proys. Over de moord is niet zo heel veel bekend, maar vandaag is het dus zijn sterfdag.

De moord op Beernt

"<yoastmark

De moord op Beernt Proys, oud-burgemeester van Utrecht, vond plaats op 21 augustus 1425. In die tijd waren er veel gewelddadige machtsgrepen in Holland. In Utrecht hadden die wat meer gewicht dan elders, omdat Utrecht het centrum was van de vorstelijke en kerkelijke macht en de stad bovendien een dominante rol speelde in de politiek.

Bijna om de vijftien jaar was er een machtsgreep, meestal tussen twee families die hun eigen belang wilden dienen. Bij een geslaagde machtswisseling kwam de Utrechts raad, bestaande uit raadsleden, schepenen en oudermannen van de gilden, in andere handen. Het stadsbeleid werd dan vrijwel direct veranderd en privileges van tegenstanders werden ingenomen. Zelden echter leidde de machtswisseling, zoals bij de moord op Beernt, in extreem geweld.

Beernt Proys

Beernt Proys is in 1360 geboren in Utrecht in een familie van ministerialen, de gebonden dienstknechten van een edelman. Zijn vader, Beernt Aertszn Proys, was een leerlooier uit Maartensdijk. Beernt was enig kind en hij was vijf toen zijn vader in 1365 overleed.

Beernt Proys trouwt in 1382 met Gode van Lanscroon, die evenals hij is geboren in 1360. Ze krijgen drie kinderen, Albert (1395 – 1463), Jacob (1400 – 1485) en Johan (onbekend). Gode is de dochter van Roetart van Lanscroon (geboren 1335), die in 1366 en 1367 kerkmeester is van de Buurkerk en in 1378 burgemeester van Utrecht.

Macht en invloed

Door zijn huwelijk komt hij in de kring van de macht. Twee jaar na zijn huwelijk wordt Beernt Proys in 1384 schepen van Utrecht en vijf jaar later schout, wat hij tot 1410 zal blijven. In die tijd strijden twee families om de macht in Utrecht, de families Lichtenbergh en Lockhorst.

Wanneer Gode overlijdt, trouwt Beernt met Anna van Lichtenbergh. Met haar krijgt hij de drie zonen Aernt (ook wel Albert), Roetard en Jan. Met dit huwelijk binnen de familie Lichtenbergh vergroot hij zijn macht en invloed in het Utrechtse.

Bezit

Beernt Proys woont met zijn familie in het stadskasteel Proysenburch aan de Oudegracht 127 (het vroegere voorhuis is vernieuwd, maar het huidige pand heeft nog middeleeuwse delen). Naast dit hoofdhuis heeft het gezin nog een huis in de Nieuwstraat en in de Hamburgerstraat (dat toen nog de Rodenburgersteeg heette).

Beernt Proys bezit ook land. Hij heeft onder andere grond in Amerongen, Houten, Maartensdijk, Odijk, Oostveen, Vechten, Vleuten en Werkhoven. Veel van zijn land wordt beleend, waarvan in enkele gevallen nog aktes te vinden zijn in archieven.

Aanleiding tot de moord

In 1423 overlijdt bisschop Frederik van Blankenheim. De familie Lichtenbergh wil dat Rudolf van Diepholt de nieuwe bisschop wordt. De familie Lokhorst geeft echter de voorkeur aan Zweder van Kuilenburg. Op 9 november 1423, Beernts zwager Johan van Lichtenburgh is dan burgemeester, wordt over de bisschopsbenoeming vergaderd in de Dom.

De gemoederen lopen hoog op, in wat wel wordt genoemd het Utrechts Schisma. Beernt, die in 1421 al eens burgemeester was, dreigt dat één van de aanwezigen, zijn neef Jacob van Luchtenburgh, de Dom niet levend zal verlaten wanneer niet voor Van Diepholt wordt gekozen. De aanwezigen kiezen hierdoor voor Diepholt.

Onder de invloed van Philips de Goede van Bourgondië en paus Martinus de vijfde wordt in 1425 toch Zweder van Kuilenburg bisschop van Utrecht. Deze belooft dat hij de verbannen leden van de familie Lokhorst buiten de stadsmuren zal houden. Maar eenmaal aangesteld doet hij niets en de Lokhorsten met getrouwen trekken plunderend en moordend door de stad.

Vermoord

Gilden hebben in de late middeleeuwen nog aanzienlijke macht, zo ook het gilde van de Vleeshouwers. Hun hoofdkwartier, het slachthuis, is gevestigd in het vleeshuis, dat nabij het stadhuis ligt. De vleeshouwers mogen als enigen, vanwege hun beroep, met lange messen door de stad lopen.

Het zijn waarschijnlijk de vleeshouwers, die zich bij de Lokhorsten hebben aangesloten, die op 21 augustus 1425 het huis van Beernt Proys aan de Oudegracht binnendringen. Daar ligt de zieke burgemeester op bed. Beernt wordt zonder medelijden met zwaardslagen gedood. Zijn moordenaars verlaten het pand weer en worden nooit gevonden.

Het gezin Proys en ander leden van de familie Lichtenbergh moeten de stad verlaten. Het jaar daarop, in mei, keren ze terug als het politiek tij alweer is omgeslagen. In datzelfde jaar wordt Rudolf van Diepholt alsnog bisschop.

Het kleine vleeshuis Utrecht

Het kleine vleeshuis in de lange nieuwstraat in Utrecht

Vleeshouwersgilde opgeheven

Na de moord op Beernt Proys wordt besloten het Vleeshouwersgilde op te heffen en onder andere gilden te verdelen. In 1433 wordt het gilde ondergebracht in het Brouwersgilde.

Ook besluit de gemeenteraad het bestaande slachthuis te sluiten en deze op twee verschillende plaatsen onder te brengen. Eerst komt er een groot Vleeshuis aan de Voorstraat. Een paar jaar later, in 1432, wordt het kleine vleeshuis aan de Lange Nieuwstraat geopend.

Meer informatie:

  • Lijst van burgemeesters van Utrecht
  • Verhandeling over gewelddadige machtswisselingen in Utrecht (pdf, 1 mb)
  • De tweede zoon van Bernt, Jacob, werd ook wel Heer van de Hoge Steenweerd genoemd. Hij was getrouwd met Heylwich SteenreVrouwe van Nieuw-Amelisweerd.
  • Lastig is dat in de naamgeving nogal eens sterke veranderingen voorkomen. Beernt Proys komt bijvoorbeeld ook voor als Berend, Bertent, Baernt en Bernt en Proois, Proeijs, Proeys en Proyss. Soms is het de hier bedoelde burgemeester, in andere gevallen de muntmeester van Arnhem uit iets latere tijd. Ook worden achternamen soms in het geheel veranderd. De derde zoon van Beernt kreeg als toevoeging Lichtenbergh en heette Johan Proys van Lichtenbergh.
  • Zie ook: ‘Moord in Utrecht, Johannes Graus
Print deze pagina
Bovenstaand bericht is geschreven op 26 augustus 2015 door in de categorie 2015, Algemeen

Vorige en volgende berichten

« Ouder: Nieuwer: »

Een willekeurig bericht

Ik schrijf op deze site over allerlei onderwerpen. Soms is het heel persoonlijk, soms vooral informatief of beschouwend. Hieronder een willekeurig bericht uit ruim 2000 berichten.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *