Er stond geen J in het alfabet ontdekte ik bij Philip. Philip verzamelt oude lettertypen en hun geschiedenis. We hebben het er nooit uitgebreid over gehad. Afgelopen donderdag kwam het ter sprake omdat hij een boek had gevonden en gekocht bij een antiquariaat.

Het boek ‘Book of Ornamental Alphabets’ van Freeman Gage Delamotte (1814-1862) bevat verzamelde en door Delamotte gegraveerde Middeleeuwse lettertypen. ‘Dit boek is uit 1914’, vertelt Philip terwijl hij het boek opent, ‘ik heb van hetzelfde boek ook vroegere uitgaven, bijvoorbeeld eentje uit 1862’.

Direct bij het eerste alfabet, eentje van het Vaticaan uit de 8e eeuw, viel me al iets op. De J in het alfabet ontbrak. Ik zei echter niets. Philip bladerde rustig verder. De J in het alfabet ontbrak op elke pagina, en ook de U en de W ontbraken op vrijwel alle pagina’s.

De J in het alfabet

‘De J in het alfabet ontbrak op elke pagina’, merk ik tenslotte op, ‘en ook de U en de W zijn er in meerdere alfabets niet bij’.

‘Dat klopt’, zegt Philip, ‘die bestond toen nog niet. Het alfabet bestond in die tijd uit 23 letters in plaats van 26’.

‘Bijzonder, nooit geweten. Jasjes, jongens en joden waren er toen wel’, zeg ik enigszins vragend, ‘ik herinner me wel dat jodium vroeger als iode met een i werd geschreven’. Philip loopt naar zijn boekenkast.

‘Inderdaad’, zegt Philip terwijl hij naar me terugloopt met een boek. ‘Moet je dit eens proberen te lezen’. Hij geeft me een opengeslagen oud boek. ‘Hardop’, zegt hij als ik lees zonder mijn stem te gebruiken.

Na even wat gestuntel gaat het steeds makkelijker. ‘Dit is een tekst uit 1500. Het is ook lastig vanwege het schrift, maar je kunt het snel ontcijferen. Woorden met een j staan er met een i, maar je leest ze gewoon’.

Geen J in het alfabet

Philip vertelt dat er in het middeleeuwse Nederlands, het zogenaamde Middelnederlands, geen J in het alfabet was. Woorden met een j-klank werden met een i geschreven. Dat vinden we nu nog terug in woorden als mooi en fraai, en we horen het goed bij de bijvoeglijke versies ervan, mooie en fraaie.

De j is eigenlijk een lange i-klank. De korte i-klank heeft woorden als kwis en dis. Om het verschil aan te geven tussen een korte en lange i-klank werd de i op een gegeven moment in schrift wat verlengd.

De i werd ook toegevoegd om andere klanken aan te geven. Twee i’s naast elkaar betekende een ie-klank. Een klinker met een i betekende een verlengde klank van de klinker, zoals in Oirschot wat wordt uitgesproken als Oorschot en oirbaar wat al vaak wordt vervangen door oorbaar.

Mijn fiets

‘Hier staat een woord met twee i’s’, wijs ik aan in het boek, ‘miin, dat betekent dus mien’.

‘Ja, maar niet een vrouw die mien heet, maar het bezittelijke mijn. De dubbele i werd geleidelijk vervangen door een J en mien fiets werd mijn fiets. Je ziet het bijvoorbeeld nog bij het Achterhoeks, kijk maar eens bij de songteksten van Normaal’.

‘Wanneer zijn die veranderingen ingevoerd?’, vraag ik.

‘Dat is allemaal geleidelijk gegaan. Vroeger had je natuurlijk nog geen internet en dergelijke, dus toen in het ene deel van het land wellicht al een j werd gebruikt deed een ander deel dat nog niet of anders. Iets wat op een J in het alfabet lijkt was er al in de 15e eeuw. Maar zelfs eeuwen later werden de i als j nog door elkaar gebruikt. Dat kun je goed zien als je originele boeken bekijkt van bijvoorbeeld Vondel, Cats en Hooft’.

De U, V en W

‘Eenzelfde verhaal is te vertellen over de U, de V en de W’, gaat Philip verder. ‘De U en V waren één letter, die eenvoudig op twee manieren werd geschreven, rond of puntig. De W was oorspronkelijk geen letter, maar een grafeem, een schrijfwijze voor dubbel u’.

‘Wat was dan het verschil tussen u en v?’, vraag ik nog maar even door.

‘Die was er in het begin niet. Dat was daarom best verwarrend. Sommigen denken dat het ook met steenhouwen te maken heeft gehad. Een V is makkelijker te houwen dan een ronde U. Ze werden door elkaar gebruikt, wat nog te zien is in oude teksten waar je soms echt op moet puzzelen. Je moet dan uit het zinverband en de inhoud herleiden wat er staat. Geleidelijk is er gelukkig duidelijkheid gekomen en werd de v een medeklinker en de u een klinker. Dat is ook zo’n beetje in de tijd van Vondel gebeurd’.