Ik zit in de serre bij een vriend. Zijn vrouw komt binnen met chipolata gebak en zegt dat ik een zoetekauw ben. We kijken de tuin in en de vriend wijst, zonder aandacht aan zijn vrouw te schenken, ‘kijk dat is een kauw, een kraaiachtige’. En ik denk ‘kauw, zoetekauw, wat is het verband’.

Zoetekauw

Het Kauwtje van Jac. P. Thijsse

In zijn boek ‘Het Vogeljaar’ schrijft Jac. P. Thijsse, ‘de aardigste van de zwarte kraaivogels is het kauwtje’. Aardig? Bedoelde hij het uiterlijk of het gedrag. Is het een zoet beestje, dat bijvoorbeeld niet zoals zijn soortgenoten rooft. Of heeft zoetekauw niets te maken met het vogeltje en slaat het op kauwen, het vermalen van voedsel met de mond.

Kauwen

De oudste verwijzingen naar de naam van het vogeltje en het vermalen van voedsel staan in het oudst bekende woordenboek, het Glossarium Bernense uit 1240. De kauw nog als Ca. Wat lijkt op Ka, de officiële Friese naam voor de vogel en de onverbogen vorm van de oudhollandse klankvorm Kauw. Het vermalen van voedsel wordt als Cuwen in het boek genoemd.

Zie verder de etymologiebank voor de vogel en het vermalen

Zoetekauw

Zoetekauw komt voor het eerst voor in het Woordenboek van de Nederlandse Taal uit 1618. In datzelfde jaar verscheen de tragikomedie Darayde van Jan J. Starter  (1593 -1626). In een tussenspel verwerkt hij de klucht Jan Soetekouw (anderen noemen het Daraïde, met de klucht Jan Soetekouw en zijn moeder Neel Snaversnel).

In de lijst met personages staat hij omschreven als ‘een halfbacken drijer’. Opmerkelijk is dat recensenten, biografen en anderen de naam van de hoofdrolspeler in de klucht zowel met een au als ou schrijven. Wel schrijven ze het allemaal met een S.

Zoetekouw

Ergens is het dus faut gegaan met de au en is het ou geworden. Als er al ooit een familie Soetekauw (zoetekauw) is geweest dan is die inmiddels uitgestorven. Bij het Meertens Instituut is de naam met au onbekend.

De families Soetekouw en Zoetekouw zijn er nog wel. De eerste bestond in 1947 uit 242 leden en in 2007 waren er 299; de tweede familie respectievelijk 128 en 206. In de stamboom van de familie Van Essen komt wel een Zoetekauw voor, maar dat zal een typefout zijn.

Hitler en Elisabeth I

Bij tijdschriftartikelen over specifieke onderwerpen staan vaak lijstjes van bekende mensen. Zo zijn er lijstjes van bekende mensen met bijvoorbeeld dyslexie, kleurenblindheid of faalangst. Die zijn ook te maken over mensen die bekend stonden of staan als zoetekauw. Ik noem hier de twee opmerkelijkste.

Adolf Hitler was een zoetekauw. Dat vertelt Elisabeth Kalhammer in een uitgebreid interview over haar werk als dienstmeisje van Hitler. Hij had last van zijn milt en moest een streng dieet volgen. Overdag at hij gezond en dronk veel lauw water. Maar ’s nachts sloop hij naar de keuken en at chocoladekoekjes en cake met appel, noten en rozijnen.

Elizabeth I van Engeland had evenals andere leden van de Tudors een erbarmelijk gebit. Ze was enorm bang voor de tandarts. Daarom liet ze haar tanden eruit vallen of trekken. Het slechte gebit van Elizabeth was voor een belangrijk deel ontstaan doordat ze een zoetekauw was. Volgens het boek Elizabeth’s Bedfellows van Anna Whitelock was ze dol op snoepgoed.

Ouwe zoetekauw

Het is algemeen bekend dat mensen naarmate ze ouder worden hun reuk- en smaakvermogen verliezen. Psychologe Jos Mojet deed mede daarom onderzoek (pdf) naar de wens van ouderen naar producten met sterkere reuk- en smaakstoffen. Die wens bleek niet te bestaan. Wel ontdekte ze dat mannen boven de 60 een grotere voorkeur voor zoet ontwikkelen. Een oudere man wordt een zoetekauw die graag een extra suikertje in zijn thee of jenever doet.

Zoetekoud

Een relatie tussen de vogel kauw en het vermalen van voedsel lijkt er dus niet te bestaan. Mogelijk dat de vriend daardoor de opmerking van zijn vrouw negeerde, ondanks de gelijke klank en schrijfwijze. Met de familie Zoetekouw lijkt er ook geen verband. Eén van hun voorvaders heeft het koud gehad, het was waarschijnlijk een ouwe kouwe die graag snoepte.

Meer informatie:

• Het boek Daraïde van Jan J. Starter (pdf 48 MB). De komedie was populair en is diverse keren uitgegeven. Dit is de editie 1630. Er zijn ook andere uitgaven in omloop.
• Voor wie geïnteresseerd is in de Friese taal vond ik ook het boek ‘Het Friesche Lusthof‘ (uitg. 1864; pdf 30 mb) van Jan Starter en een verzameling gedichten ‘Alde Fryske Skriften‘ (uit 1899) van Friese schrijvers, waaronder Starter.
• Het onderzoek van Jos Malet naar de wens van ouderen naar producten met sterkere reuk- en smaakstoffen.
• Het uitgebreide interview, inclusief videobeelden, met Elisabeth Kalhammer, dienstmeisje bij Adolf Hitler.
• Het boek ‘Het vogeljaar‘ uit 1904 van Jac. P. Thijsse.