‘Ze is een nieuwsgierig Aagje, dat meisje van mij’, zegt een vriendin glimlachend als we haar spelende dochter bekijken.

‘Een nieuwsgierig Aagje. Die uitdrukking hoor je niet veel meer’, merk ik op. We praten er even over verder en constateren dat kinderen nog steeds onderzoekend zijn, maar in het algemeen wel meer gestimuleerd moeten worden. Nieuwsgierigheid, in de goede zin van het woord, is geen natuurlijke eigenschap meer en zeker niet meer spreekwoordelijk.

Nieuwsgierig Aagje van Enkhuizen

In 1655 verschijnt een boek met kluchten in het Nederduits. Het is volgens de de schrijver Jan Soet een vertaling uit het Frans van het boek Leven en Bedrijf van Clement Marot. In dat boek van Marot staan ongeveer 75 kluchten, maar het originele Franse boek is nooit gevonden.

Aan het eind van het kluchtenboek van Jan Soet schrijft hij een aanvulling. Hij noemt het ‘bijvoegsel, bestaande uit kwinkslagen en aardige poetsen, bij de voorgaande materie’. Eén van die bijvoegsels is ‘Het kluchtige avontuurtje van het Nieuwsgierig Aagje van Enkhuizen’.

Het verhaal gaat over een vrouw uit Enkhuizen. Uit nieuwsgierigheid naar de handel en wandel van haar buurman, een schipper, gaat ze naar Antwerpen. Daar raakt ze in ongelegenheid, zoals Soet het uitdrukt.

Constantijn Huygens

Twee jaar voor het boek Soet verschijnt in 1653 de klucht Trijntje Cornelis van Constantijn Huygens. Het verhaal over een bedrogen schippersvrouw komt sterk overeen met het later verschenen verhaal over Nieuwsgierig Aagje van Enkhuizen. Waarschijnlijk kende Huygens de anekdote over Aagje in Antwerpen.

Die anekdote stamde uit de periode van het Twaalfjarig Bestand, 1609-1621, tijdens de 80-jarige oorlog. Het verhaal van Aagje wordt aangehaald in het boek De gaven van de milde St. Marten. Het oudst bekende exemplaar daarvan is verschenen in 1854, maar algemeen wordt aangenomen dat eerdere uitgaven ruim daarvoor zijn uitgegeven.

Willem Bilderdijk

In de 19e eeuw is er regelmatig discussie over de klucht Trijntje Cornelis van Huygens. Heeft hij het overgeschreven, overgenomen of zelf bedacht. Het is zijn minst populaire boek; zelfs Huygens noemde het zijn ‘vodderije’.

Taalkundige en schrijver Willem Bilderdijk meldde dat nieuwsgierig Aagje van Enkhuizen al in zijn jeugd in Amsterdam algemeen voor velen werd gebruikt. Hij voegt eraan toe dat zijn overgrootmoeder het al zei zal iemand te nieuwsgierig was. Verzachtend zegt Bilderdijk, in zijn uitgave van Huygens boek Korenbloemen, dat hij vermoedt dat Huygens het verhaal van Aagje slechts naar Antwerpen heeft vertaald.

Abraham Bormeester

In 1664 verschijnt de klucht het nieuwsgierig aagje (’t Nieuwsgierig Aegje) van Abraham Bormeester. Hier is de overeenkomst met de anekdote, het verhaal van Huygens en Jan Soet weer bijzonder groot. Bij Bormeester is de hoofdpersoon een vrouw die haar buurman, ondanks de tegenwerpingen van haar man, vergezelt naar Antwerpen.

Een paar jaar later verscheen bij dezelfde uitgever, Jacob Lescaille, een bewerking van de klucht van Bormeester. Verantwoordelijk daarvoor was Anthonie Bógaert, die ook vele andere kluchten vertaalde en/of bewerkte.

Friesland

In het boek Comique en vermaaklijke Boerenreis uit 1804 komt Aagje van Enkhuizen terug. Op bladzijde 30 staat: het zal u vergaan zoals nieuwsgierig Aagje van Enkhuizen, waarover ik in de Almanak heb gelezen.

De toevoeging Van Enkhuizen werd geleidelijk steeds minder gebruikt. In het Spreekwoordenboek van F.A. Stoett uit 1923 staat dat het alleen in Friesland nog voluit wordt gebruikt. Hij constateert dat H. Molema in zijn artikelen over Nederduitsche spreekwoorden, rond 1850, al opmerkt dat de toevoeging niet meer wordt gebruikt.

Nieuwsgierig Aagje

De oorsprong van de uitdrukking, een nieuwsgierig Aagje, ligt duidelijk in de 17e eeuw. Wie de geestelijk vader is zal wel nooit duidelijk worden. Tenzij er een taalwetenschapper is die bijzonder nieuwsgierig is en nog eens gaat vorsen.

Meer informatie:

• Zeventiende-eeuwse kluchtboeken uit de Nederlanden – P.P. Schmidt 1986
• Het boek Trijntje Cornelis van Constantijn Huygens uit 1653 – uitgave 1997 met uitleg
• De tekst van ’t Nieuwsgierig Aegje van Abraham Bormeester uit 1664 – op de website van de Universiteit Leiden
• De bewerking van Bormeesters ’t Nieuwgierig Aegje van Anthonie Bogaert uit 1679 – op de website van de Universiteit Leiden