Ruim vijfentwintig jaar geleden sprak ik met Jos van de Ven over beeldvorming door nepnieuws. In de media stonden regelmatig berichten over beïnvloeding met verzonnen nieuws, door staatsmedia in Oostbloklanden. We vroegen ons af in hoeverre ook bij Westerse media beeldvorming door nepnieuws plaatsvond of door berichten met halve waarheden.

Thrillers

Jos en ik hadden beiden een achtergrond met film. We bedachten enkele synopsis voor films. Eén van de verhalen ging over een persbureau dat nieuwsberichten bedenkt. Wanneer op een gegeven moment een nieuwsbericht te dicht bij de waarheid komt, ontstaat een thriller.

Een ander verhaal ging over een persbureau dat ook nieuws bedenkt. Zij doen het echter vanuit een ideëel doel. Ze willen een misstand in de maatschappij aan de kaak stellen. Met de berichten ondersteunen ze een door henzelf opgezette activiteit waarbij vrouwen worden ontvoerd. De vrouwen, die altijd weer vrijkomen, houden hun ervaringen voor zichzelf. Want ze … nou ja, ook allemaal suspense.

Informatie

Mensen hebben informatie nodig om zich een beeld te vormen van een situatie, bedrijf of persoon. Informatie zorgt dus voor beeldvorming. Dat hoeft niet per se voor die mens belangrijke informatie te zijn. Dat in een ver buitenland een ongeluk is gebeurd raakt immers in de meestal gevallen mensen in Nederland niet.

Andere informatie kan wel belangrijk zijn of dichter bij de persoonlijke situatie van een bepaald individu liggen. Er kan daarbij verschil worden gemaakt tussen feiten en nieuwsberichten. Bij feiten denk ik aan een bericht waarin over een vaststaand gegeven wordt verteld. Bij een nieuwsbericht gaat het om een verhaal dat enigszins is gekleurd door de journalist.

Eenzijdige berichtgeving

Een combinatie van de twee kan ook. Dat gebeurt wanneer de journalist een artikel maakt waarin feiten zijn verwerkt. Eenzijdige berichtgeving maakt in zo’n verhaal het verschil. Een rechtse krant benadert (kleurt) de informatie rondom een feit anders dan een linkse krant.

In landen met door de staat gecontroleerde media is per definitie sprake van eenzijdige berichtgeving. Je zou kunnen zeggen dat bewoners van zo’n land een verkeerd, of op zijn minst onvolledig, beeld krijgen van een situatie. Datzelfde gebeurt bij veel mensen in het Westen overigens ook, doordat ze zich vaak slechts door één (soort) bron laten informeren. In dat geval is het echter hun eigen keuze.

Halve waarheden

We leven volgens mij momenteel in een tijd waarbij media ons overladen met onvolledige en/of gekleurde waarheden. Niet omdat ze daarvoor kiezen. Het komt onder andere, vreemd genoeg, doordat er heel veel informatie is. Deze informatie is echter niet altijd juist en er is te weinig tijd om alles te controleren. Bovendien wordt veel informatie ongecontroleerd overgenomen van collega’s van ander media.

Andere oorzaken die daarbij tegelijkertijd kunnen spelen zijn commerciële belangen, het niet beschikbaar zijn van details, gebrek aan financiële middelen en dergelijke.

In veel gevallen hoeft te weinig informatie niet per se een probleem te zijn een beeld te krijgen van een situatie. Zelfs koppensnellen kan immers al informatie geven waarmee je iets kunt. Voor een gesprekje bij de koffieautomaat is de kop ’24-jarige man vermoordt zijn vriendin’ voldoende. Bij specifieke en belangrijker onderwerpen is het verstandig een goed beeld te krijgen van een situatie en kun je beter een goede bron of meerdere bronnen raadplegen.

Beeldvorming door nepnieuws

Anders ligt het vanzelfsprekend bij nepnieuws. Het geeft onjuiste informatie over een al dan niet bestaande situatie bij een doorgaans wel bestaand actueel onderwerp. De beeldvorming bij dat onderwerp wordt door het nepnieuws beïnvloed.

Mensen vormen zich daardoor een mening over een situatie die in meer of mindere mate is gebaseerd op onjuistheden.

Nepnieuws

Van door de staat gecontroleerde media kunnen we verwachten dat ze eenzijdig nieuws geven. Daar zal ook zeker beeldvorming door nepnieuws tussen zitten om de meningen van de burgers in het land te sturen. Beide vormen worden ongetwijfeld ook in Westerse landen toegepast; alleen is hier meer controle en komt de waarheid sneller aan het licht.

In Amerika heb je talrijke media (tijdschriften, websites e.d.) die nepnieuws in omloop brengen. Dat gebeurt vaak bewust, maar vooral ook vanuit een zekere geobsedeerdheid in een bepaald onderwerp, bijvoorbeeld buitenaardse wezens of complottheorieën. De site Fake News Watch houdt een lijst bij, die volgens mij verre van volledig is.

Nederland

Gelukkig zijn er in Nederland minder media – in ieder geval in aantal – die zich bezighouden met nepnieuws of grotendeels verzonnen berichten. De hoaxwijzer houdt zo goed en kwaad als mogelijk bij welke sites zich daarmee bezighouden. Ze noemen het Valse Nieuwssites.

Daarnaast geeft de hoaxwijzer een overzicht van andere fenomenen, zoals losse hoaxes die niet per se op een specifieke site staan.

De term hoaxwijzer is in het kader van nepnieuws niet helemaal handig. Hoax is Engels voor nep en oplichterij. Practical jokes en broodje aap verhalen vallen echter ook onder de term hoax. Bij die vormen denk ik altijd meer aan een grap dan aan bewuste sturing van beeldvorming.

Realiteit

Steeds vaker hoor je dat de realiteit erger is dan wat ze in Hollywood kunnen verzinnen. Gelukkig hebben we bij het lezen van berichten ook nog ons gezonde verstand. Zowel bij gewoon nieuws als bij beeldvorming door nepnieuws is het altijd goed andere bronnen te raadplegen om een bericht van meerdere kanten te kunnen bekijken.

Meer informatie:

• Wiki met een overzicht van hoaxes
• Website The Museum of Hoaxes
• Artikel in New York Times: Fake News vs. Real News: Determining the Reliability of Sources (pdf)
• Onderzoek ‘Deception detection for news: Three types of fakes’ (pdf)
• Artikel ‘Lies, Damn Lies and Viral Content‘ (pdf)
• Artikel ‘Fooled by fake news‘, een onderzoek naar de rol van satirisch nieuws (pdf)
• Artikel ‘Better read that again‘ over hoaxes en verkeerde informatie (pdf)
• Onderzoek ‘Mediatization and the language of journalism‘ (pdf) van Van Hout en Burger (Universiteit van Leiden, 2015
• Stanford University over hoe wetenschappers liegen
• Twee vaak in onderzoek aangehaalde boeken zijn het boek Satirical Fake News and/as American Political Discourse van I. Reilly uit 2012 en het boek Moments of Zen in the Art of Fake News van Jason Holt. Beide te van uitgeverij John Wiley & Son.
• Nepnieuwsbericht ‘te mooi om waar te zijn‘