- René van Maarsseveen - https://renevanmaarsseveen.nl -

Putdeksels, onopvallend straatbeeld

Japanse putdeksel uit boek Remo Camerota

De putdeksels vallen kantoorgenoot Gerrit en mij op als we een vergaderwandeling maken. We lopen door natte straten, maar de zon schijnt. Om de ongeveer 100 meter is er een put in het trottoir en er liggen twee ronde putdeksel op de straat.

Putdeksels - Deze RW van TBS voor Regenwater

Putdeksel van TBS, met linksonder een R en rechtsonder een W.

De putdeksels op straat verschillen slechts in één ding. Op de ene staat links onderin een R en op de andere een V. Riool of Regen is snel ingevuld, maar wat betekent die V.

Ik zoek het op, wanneer we, net voor een nieuwe bui, weer terug zijn op kantoor. V staat voor Vuil.

De W rechtsonder op de putdeksels staat voor Water. Er had in plaats van RW of VW ook DR kunnen staan, wat staat voor Drainage. Als er PP had gestaan zou eronder een Pomp Put zijn.

Je kunt ook, met dezelfde afmeting, putdeksels van een Bierput tegenkomen. Maar die wordt steeds minder gebruikt, evenals andere putdeksels uit het verleden.

TBS

Direct ook maar even gekeken naar de betekenis van de afkorting TBS, de letters in een driehoek midden op de putdeksel. Het staat voor Technisch Bureau voor gietijzerproducten Soest. Dat bedrijf is in 1932 opgericht door Othon Louis Zimmerman.

Er waren in die tijd meer fabrikanten van putdeksels. Zimmerman experimenteerde echter met metalen en zocht een nieuwe manier om putdeksels te plaatsen. Hij verkreeg kort voor de oorlog enkele octrooien, onder andere voor de verankering van gietijzer in beton. Hiermee kreeg hij een voorsprong op zijn concurrentie.

Nering Bögel

TBS had een behoorlijk stuk van de markt, maar er waren veel meer gietijzerbedrijven die putdeksels maakten. Sommige bestaan nog steeds. Zoals Nering Bögel uit 1829. Dit bedrijf werd na de overname van een nog oudere gieterij (Ysermoole – 1758-1829) genoemd naar de nieuwe eigenaar, Johan Nering Bögel. Over hun geschiedenis verscheen het boek ‘Door Water Verbonden’.

Veel bedrijfsnamen die je op putdeksels tegenkomt bestaan nog steeds, maar de meeste in andere vormen. Ze zijn er andere werkzaamheden bij gaan doen, in een andere branche gestapt, overgenomen of gefuseerd. De geschiedenis van de bedrijven laat bijna incestueuze verbindingslijnen zien van bedrijven en families. Dat geloof ik verder wel.

Geschiedenis

Hoe oud putdeksels zijn, vind ik een interessantere vraag. Doe eens een gok. Ik hoor je denken ‘17e eeuw, middeleeuwen’. Nee, de geschiedenis van de putdeksels is verbonden met het ontstaan van de riolering.

Sanitair uit2600-1900 BC in Harappa (Pakistan). Bron: Professor Jonathan Mark Kenoyer, University of Wisconsin

Sanitair uit2600-1900 BC in Harappa (Pakistan). Bron: Professor Jonathan Mark Kenoyer, University of Wisconsin

De vroegste bewijzen van een rioolsysteem zijn gevonden in Mesopotamië, het huidige Irak. Die gaan terug tot 4000 voor Christus. Dat systeem was echter nog niet zo uitgebreid als de riolering van de Romeinen. Riolering zoals wij die nu kennen is er echter pas sinds de 17e eeuw.

Mansgat

Altijd was het riool onder de grond. Er werd een gat gemaakt waardoor een persoon bij calamiteiten in het riool kon komen (een mangat, in het Engels een manhole). Zo’n gat werd ook toen al afgedekt, zowel vanwege de stank als om ongelukken te voorkomen.

De Mesopotamiërs gebruikten daarvoor al stenen en soms hout. In de loop van de geschiedenis zijn meerdere van hun en Romeinse putdeksels (in het Engels manhole covers) opgegraven.

Vanaf de 17e eeuw kwamen er metalen putdeksels, voornamelijk van ijzer. De al genoemde Zimmerman van TBS begon met experimenteren toen ijzer schaars werd. In plaats van een ijzeren wand voor de bedekking van de binnenkant van het gat, maakte hij het van beton.

Ronde putdeksels

Vierkante, driehoekige en rechthoekige putdeksels bestaan, maar meestal zijn putdeksels rond. Daarvoor is gekozen omdat ze dan niet in het gat kunnen vallen en het niet uitmaakt hoe je ze plaatst. Bovendien kunnen ze worden gerold, wat makkelijker is tijdens het plaatsen.

Wanneer je een vierkante putdeksel ziet, is daaronder toch vrijwel altijd een rond gat. De bodemdruk wordt bij een rond gat namelijk beter verdeeld en het voorkomt wederom dat de deksel in het gat valt. Die gaten hebben overigens verschillende diameters en dieptes.

Putdeksels zijn doorgaans 2,5 cm groter in diameter dan het mangat. De diameter varieert internationaal tussen 55 en 95 cm, in Nederland zijn putdeksels op straat 60 cm.

Versierd

Putdeksels zijn meestal niet glad. Ze hebben een motief omdat autowielen daardoor niet slippen; de auto’s behouden aandrijfkracht (tractie).

Er is altijd wel enig verschil geweest in putdeksels. In Nederland zijn ze altijd vrij sober, in sommige andere landen werden ze altijd wat meer verfraaid. Maar ze bleven metaalkleurig antraciet, grijs, zwart of bruin/koperkleurig.

Aan het eind van de twintigste eeuw werden het in sommige landen kunstwerkjes. Met name in Japan lijkt het wel of er wedstrijden bestaan tussen steden, wie de mooiste putdeksel heeft. Remo Camerota legde er een aantal vast in zijn boek ‘Drainspotting’ uit 2010.

Verzamelen

Een putdeksel weegt ongeveer 50 kg. Er blijken toch verrassend veel verzamelaars te zijn die zo’n zwaar ding in huis willen hebben. Ze worden ook aangeboden op veilingsites. Of het bij dat aanbod om gestolen waar gaat of dat het vervangen deksels zijn, is niet duidelijk.

Het viel Gerrit en mij op hoeveel putten er op een klein oppervlak zijn. Toen ik het later ter sprake bracht tijdens een borrel op een terras, reageerde een van de vrienden rondkijkend, ‘Ja, nu je het zegt. Het aantal putdeksels is inderdaad groot. Het is iets waar je gewoonlijk niet op let’.

De afbeelding in de header komt uit het boek Drainspottnig van Remo Camerota.
Zie ook: riolering, voor een goede gezondheid en trottoir’kunst, de tijdelijkheid en het gezichtsbedrog.