Donkere patronen zou het in het Nederlands heten, wanneer een gebruikersomgeving zo is gemaakt dat je wordt misleidt. Dark patterns, oftewel donkere patronen, zijn vooral onder de aandacht gekomen bij de opkomst van internet.

Er zijn rond internet talrijke voorbeelden van donkere patronen. Ze lijken op elkaar, alleen in detail is er verschil. Het patroon is dat je denkt een bepaalde dienst af te nemen en daarna vast blijkt te zitten aan veel meer. Vaak zijn er ook nog allerlei kleine lettertjes.

Een concreet voorbeeld

Je drukt op een knop op een website waarmee je een gratis product denkt te krijgen. Daarna blijkt dat je vast zit aan een tweejarig abonnement, waarbij je elke maand een product krijgt toegestuurd. Die moet je vanzelfsprekend wel betalen. Opzeggen, staat in de kleine lettertjes, kan alleen op zondagavond tussen 19.00 en 21.00 uur.

Oud

Donkere patronen zijn natuurlijk al zo oud als de mensheid. In mijn jeugd kwam ik een voorbeeld tegen, waar ik nog wel eens aan moet denken en die niets met internet te maken heeft.

Onzin clausules

De vader van een vriend verhuurde grote panden in Nijmegen en omgeving. Aan elk pand mankeerde wel iets en anders was er wel iets met de huurprijs. In zijn contracten nam hij daarom altijd enkele onzin clausules op, vertelde de vader me en hij liet het ook zien. Dan stond er bij artikel 8.3 bijvoorbeeld: ‘… tenzij de olieprijs in Brazilië met 80% stijgt in één jaar’ of ‘… mits de varkenshandel in China niet afneemt’.

Het sloeg nergens op en dat vonden de aanstaande huurders ook. Die vroegen dan uitleg over een vreemde clausule in het contract. ‘Weet je wat’, zei de vader dan, ‘je hebt gelijk’. Met een groots gebaar of met schijnbare tegenzin haalde hij dan een streep door de clausule.

Zeuren

Zijn uitleg toonde dat het een voorbeeld was van donkere patronen, moedwillige misleiding. ‘Niemand leest een contract en zet daarna direct zijn handtekening. Iedereen wil zakelijk of intelligent overkomen, dus is er altijd wel iets te zeuren’. Hij loste dat op met de clausules; hij gaf zijn toekomstige huurders wat te zeuren.

Afgeleid door de onzin clausules en na het ‘zeuren’ over enkele clausules, misten de meeste mensen de wel belangrijke onderdelen van het contract. ‘Na drie of vier opmerkingen voelen de meeste mensen zich bezwaard nog meer opmerkingen te maken’, zei de vader, die doorgaans zeven van die flauwekul clausules opnam.

Donkere patronen

Donkere patronen zitten vooral in Engelstalige aanbiedingen. Dat komt omdat in het Amerikaanse en Engelse recht beide partijen een eigen verantwoordelijkheid hebben bij overeenkomsten. Van een gebruiker/koper wordt daar verwacht dat de algemene voorwaarden goed worden gelezen.

Wanneer je op de ‘GRATIS’-knop hebt gedrukt en je gegevens hebt ingevoerd, moet er vaak nog een vinkje worden gezet bij de vraag of je de algemene voorwaarden hebt gelezen. Wanneer je die aanvinkt, heb je in Engeltalige landen dus een probleem wanneer in die AV staat dat je elke maand een bestelling moet doen of iets anders dat je daar had kunnen lezen.

Klantbescherming

In Nederland (en Europa) is de klant veel meer beschermd. Hier mag een leverancier ook verwachten dat je als particuliere klant de algemene voorwaarden leest. Maar de klant is hier door het consumentrecht veel beter, en steeds meer, beschermd.

Zo zijn er in Nederland de regels van onredelijk bezwarend. Die zijn opgesteld omdat veel mensen de voorwaarden niet lezen en een leverancier daar soms heel eenzijdige bepalingen in heeft opgenomen. Aan die regels hangen onder andere een grijze en zwarte lijst van onredelijkheden.

Grijze en zwarte lijst

De grijze lijst bevat voorwaarden die meestal onredelijk zijn, de zwarte lijst voorwaarden die altijd onredelijk zijn. Op de eerste lijst staat bijvoorbeeld de lengte van een opzegtermijn, in redelijkheid kan die samenhangen met de prijs en ingewikkeldheid van een product. Op de tweede lijst, de zwarte, staat bijvoorbeeld dat een stilzwijgende verlenging van een abonnement nooit langer mag zijn dan een jaar.

Waarschuwing

Er zijn ook steeds meer verplichte waarschuwingen bij online winkelen. Van sommige waarschuwingen, zoals de cookie waarschuwing, word je als consument inmiddels horendol. Een andere waarschuwing die je steeds meer ziet bij webwinkels is de melding dat het bestellen, op de aankoopknop drukken, tot een betalingsverplichting leidt.

Onkundige consumenten

Ik bestel al jaren allerlei producten online, bij grote en kleine bedrijven. Nog nooit heb ik problemen gehad. Ik heb dan ook mijn bedenkingen bij mensen, bij wie het lijkt alsof ze altijd problemen hebben met online winkelen.

Ik kan daarvoor meerdere gewone oorzaken bedenken (zoals onkundig computergebruik), maar soms vermoed ik ook bij consumenten donkere patronen, oftewel zoeken naar misleiding met het consumentenrecht in de achterzak.

Dark Patterns

Ik denk dus dat het in het algemeen wel meevalt met donkere patronen. De meeste winkeliers doen gewoon op een nette manier zaken. Het is gewoon jammer dat er onder bijna elk koren ook kaf zit. Die paar oplichters en andere kwaad willende personen zorgen voor steeds meer regels en verhoudingsgewijs overdreven overlast voor de gewone ondernemer en consument.

Dat er toch talrijke voorbeelden zijn van donkere patronen toont de Engelse website Dark Patterns. Vier mensen met het vage beroep (hun woorden) ‘User Experience Designer’ tonen op deze site een filmpje over Dark Patterns en geven voorbeelden, die veelal door consumenten zijn doorgestuurd.

2%-regel

Donkere patronen zijn niets nieuws, ook al is het vooral een internetkwestie. Het is gewoon oplichting. Zoals we in programma’s als Radar en Oplichting kunnen zien, wordt dat nauwelijks bestraft. Als we daar nu eens iets aan zouden doen, dan zouden veel voor consumenten en ondernemers storende regels en berichten, bijvoorbeeld op webpagina’s, kunnen verdwijnen.

Een tijd geleden schreef ik een bericht over het land van 2%. De strekking was dat 98% van de bevolking moet lijden onder de regels die zijn ingesteld om 2% van de bevolking in het gareel te houden. Dat geldt ook bij donkere patronen.